Το μάζεμα της ελιάς κατά καιρούς στην Κρήτη.

Τα παλιά χρόνια, το μάζεμα της ελιάς, όπως και η καλλιέργειά της ήταν οικογενειακή υπόθεση. Σιγά-σιγά, οι συνθήκες άλλαξαν. Οι ελαιοπαραγωγοί προσπαθούν να εισάγουν σύγχρονες μεθόδους συγκομιδής των καλλιεργειών, που θα μειώσουν τα εργατικά χέρια και θα αυξήσουν την παραγωγή.

Κάπου εδώ ξεκινάει ένα ιστορικό ταξίδι από την Olivenet, όπου θα σας εξιστορήσει το  λιομάζεμα* στην Κρήτη – τεχνικές που εφαρμόζονταν σε κάθε λιοστάσι* από την παλιά εποχή μέχρι και σήμερα.

Ντέμπλα

Εν αρχή, ο κλασσικός πανάρχαιος τρόπος να μαζευτεί η ελιά, ήταν αυτός της ντέμπλας. Η ντέμπλα, ήταν ένα μακρύ ξύλο, γύρω στα 3 μέτρα, από λαίμαργους βλαστούς αγριελιάς, χαρουπιάς, ή λυγαριάς. Οι ντέμπλες έπρεπε να ξεραθούν καλά να στεγνώσουν από τα υγρά, γιατί έτσι γινόταν ελαφρύτερες.

Με το μακρύ λοιπόν αυτό ξύλο, χτυπούσαν τα φορτωμένα με ελιές κλαριά της χονδρολιάς, ώστε να πέσουν οι ελιές κάτω και στη συνέχεια οι εργάτες τις μάζευαν από χάμαι*, τις έβαζαν στα καλάθια, και από κει στα σακιά.

Η συχνή χρήση της ντέμπλας, γινόταν προς το τέλος της συγκομιδής, που έπρεπε οι ελιές να ξετσιτίσουν*. Έτσι, ανέβαινε ένας πάνω στο λιόδεντρο*, συνήθως άνδρας ή το παιδί, να φτάσει τα πιο ψηλά κλαριά, και να σείσει* αρχικά έναν έναν κλάδο και μετά ένα ξετσίτισμα με την ντέμπλα*, μέχρι να πέσουν όλες κάτω στη γη, και από εκεί να μαζευτούν.

Ειδικές για τη δουλειά αυτή ήταν οι λιομαζώχτρες*.

Με αυτόν τον τρόπο μάζευαν γενιές και γενιές τις ελιές στην Κρήτη.

Λανάρια και λινάτσες μη αντιανεμικές

Μετά βγήκαν οι πλαστικές τσουγκράνες ή αλλιώς λανάρια*. Οι πιο ευέλικτοι εργάτες, ανέβαιναν στο κάθε δένδρο χονδρολιάς, χτένιζαν τις ελιές όλες και έπεφταν κάτω και τις μάζευαν. Πολύ κουραστική και δύσκολη δουλειά, το κέρδος ήταν ότι οι ελιές ήταν φρέσκες, άρα και το λάδι ήταν ποιοτικό.

Κάτω σε κάθε λιόδεντρο*, είχαν απλωθεί ειδικές λινάτσες για να πέφτουν πάνω οι ελιές.

Μεγάλο μειονέκτημα σε αυτές τις λινάτσες, ήταν ότι δεν ήταν αντιανεμικές, και όταν φύσαγε αέρας, η συγκομιδή γινόταν δύσκολη, γιατί ο αέρας δίπλωνε τις λινάτσες και πέταγε πέρα τις ελιές. Επίσης, αν τύγχανε να βραχούν αποκτούσαν μεγάλο βάρος.

Ένα διάστημα είχαν εφαρμοστεί τα λανάρια και στις ψιλολιές. Τελευταία μονάχα στα μικρά λιόδεντρα. Αυτός ο τρόπος δεν κράτησε πολύ στην Κρήτη.

Σκαντζόχοιρος

Ένα εντυπωσιακό στην όψη εργαλείο, που εφαρμόστηκε στη δεκαετία τού ’70, ήταν ο σκαντζόχοιρος.

Μεταλλικό εργαλείο με πολλές ρόδες, που είχαν πάνω τους ψιλά καρφάκια. Είχε δύο χερούλια που το έσπρωχνε ο χειριστής πάνω στις πεσμένες ελιές.

Με το να περάσει ο σκαντζόχοιρος* πάνω από τις ελιές, τις τρυπούσε με τα καρφάκια, και τις εγκλώβιζε μαζί με τα φύλλα, μέσα σε ένα μεταλλικό κόσκινο. Κρατώντας το κόσκινο ένα άτομο από τα δύο χερούλια στις άκρες, κοσκίνιζε τις ελιές και έπεφταν κάτω τα φύλλα. Τις καθαρές ελιές μετά τις έβαζαν στα σακιά.

Οι αγρότες πίστευαν πως με την πατέντα αυτή, είχαν πρόοδο στην μείωση του χρόνου μαζέματος της παραγωγής τους.

Ενώ βέβαια η συγκομιδή είχε βεντέμα*, εν τούτοις το σύστημα είχε και ένα ελάττωμα. Από την τρύπια ελιά, έφευγε ένα μέρος από το λάδι και έτσι ο παραγωγός είχε απώλεια λαδιού.

Ο σκαντζόχοιρος εφαρμόστηκε περίπου μια πενταετία, και πάλι τα συστήματα άλλαξαν.

Λινάτσες διάτρητες

Μια νέα πατέντα, η διάτρητη λινάτσα, κι αυτή τη δεκαετία του ’80, έλυσε κάπως το πολύ σκύψιμο στο μάζεμα της ελιάς από χάμω. Επρόκειτο για ειδικά σκληρά πλαστικά του εμπορίου που αγοράζονταν και κοβόταν στα μέτρα της ελιάς.

Τα λιόπανα* αυτά, τα αναπλογυρίζαν* μονάχα στις ελιές που είχαν παραγωγή, πριν αρχίσουν να πέφτουν οι ελιές και παρέμεναν κάτω από την ελιά, για όλη τη σαιζόν.

Κάθε που ο αέρας έριχνε κάτω ελιές, πήγαινε ο γεωργός, σήκωνε τα λιόπανα, στα σακιά, και τα πήγαινε στο λιοτρίβι*. Πολλές φορές για να συντομεύσει το ρίξιμο των ελιών, τίναζε τα κλαριά, ή χρησιμοποιούσε και την ντέμπλα*. Αυτή η δουλειά επαναλαμβανόταν τρεις έως τέσσερις φορές την ελαιοκομική σαιζόν.

Και αυτό όμως το σύστημα, εφαρμόστηκε στις μεγάλες ελιές, ή φράγκικες, όπως λέγονται.

Ελαιοραβδιστικά με αντιανεμικά ελαιόδιχτα

Το σύστημα της τελευταίας δεκαπενταετίας, είναι τα ελαιοραβδιστικά μηχανάκια. Πρόκειται για ένα επαναστατικό σύστημα, με πραγματική απόδοση που αποτελείται από μια βενζινοκίνητη γεννήτρια πάνω σε ρόδες, που μετακινείται ανάλογα που θέλουμε να ραβδίσουμε. Περιλαμβάνει από μία έως τρεις βέργες με ένα αντίστοιχο μοτέρ στη βάση τους, που τροφοδοτούνται από την γεννήτρια. Τα μοτέρ στη βάση, δονούνται και παράλληλα δονούν ένα ειδικό εξάρτημα στο πάνω μέρος της βέργας*, πού ρίχνουν τις ελιές.

Σύστημα που εφαρμόζεται κυρίως στις ψιλές ελιές, αλλά ενίοτε και στις χονδρολιές.

Σε συνδυασμό με τα ελαιοραβδιστικά χρησιμοποιούνται και τα ελαιόδιχτα, πλέον ελαφριά, πού στρώνονται σε όλα τα λιόδεντρα* πριν οι ραβδιστές αρχίσουν να παίρνανε από όλα τα κλαριά με τις βέργες.

Αρχικά, εφαρμόστηκαν ελαιόδιχτα μη αντιανεμικά. Σιγά σιγά όμως ανακαλύφθηκαν ελαιόδιχτα ελαφριά διάτρητα, πού απλώνονται στη σειρά το ένα δίπλα στο άλλο σε όλα τα ελαιόδεντρα.

Αφού οι ελιές πέσουν κάτω με το ράβδισμα, οι εργάτριες, αφού διαλέξουν τα πολλά πολλά κλαριά, σωριάζουν στο κέντρο του ελαιόδιχτου τις ελιές, και από εκεί τις βάζουν στα σακιά.

Με τα νέα αυτά συστήματα, και σε συνδυασμό με τα υπερσύγχρονα εργοστάσια, πετυχαίνει ο παραγωγός αρίστης ποιότητας λάδι και μέσα σε δύο μέρες το πολύ τρεις, δεν προλαβαίνουν να μαζέψουν οξέα στα διχτυωτά σακιά, τα οποία πλέον και αυτά είναι σύγχρονα και επιτρέπουν τον αερισμό του ελαιόκαρπου.

Ασφαλώς οι εφευρέτες δεν σταματούν να εφευρίσκουν νέες μεθόδους, όπως το τρακτέρ που δονεί ολόκληρο το δένδρο, και οι ελιές πέφτουν με μιας κάτω, αλλά οι εφευρέσεις αυτές δεν έτυχαν ευρείας αποδοχής.

Ερμηνεία Κρητικών Λέξεων

* Λιόδεντρα: τα δέντρα της ελιάς

* Λιόπανα: πανιά, λινάτσες για το μάζεμα του καρπού της ελιάς

* Λιομάζεμα: η συγκομιδή του καρπού της ελιάς

* Λιομαζώχτρες: γυναίκες που μαζεύουν ελιές επί πληρωμή

* Αναπλογυρίζω: όρος λιομαζώματος. Στρώνω κάτω από την ελιά ανάπλες για να μη σκορπά ο καρπός στο έδαφος

* Λιοστάσι: το κτήμα με τα ελαιόδεντρα

* Λιοτρίβι: το ελαιοτριβείο, ο χώρος όπου μεταφέρεται ο καρπός της ελιάς για να υποστεί επεξεργασία

* Ντέμπλα ή λούρος: μακρύ ξύλο ή κοντάρι, ευθύ και ανθεκτικό για το ράβδισμα. Την χρησιμοποιούσαν για να ρίχνουν ελιές

* Τσουγκράνα ή λανάρι: πλαστικό χτενάκι για χτένισμα ελιάς, για πτώση καρπού ελιάς. Την χρησιμοποιούσαν για να ρίχνουν ελιές

* Σκαντζόχοιρος: μεταλλικό εργαλείο ελαιοσυλλογής σε τροχούς

* Βέργα: ράβδος

*  Ξετσιτίσουν: αποτελειώσουν

*  Σείσει: να κουνήσει δυνατά

* Από χάμαι: από χάμω

* Βεντέμα: Η καλή παραγωγή σε αγροτική καλλιέργεια. Είθισται να χρησιμοποιείται για το ράβδισμα των ελιών

Παροιμίες για την ελιά και το λάδι

ΕΛΙΑ

Βάλε ελιά για τα παιδιά σου και μηλιά για την κοιλιά σου.

Ξεφόρτωσε τη την ελιά, να σε φορτώσει λάδι.

Της ελιάς το φύλλο κι αν χαθεί, πάλι θε να ξαναβρεθεί.

Αν δεν δώσεις την ελιά, πώς θα πάρεις λάδι;

Φάε, κουμπάρε, ελιές, καλό είν’ και το χαβιάρι, κουμπάρα μου.

Ελιές απ’ τον πατέρα σου και αμπέλι απ’ τα χέρια σου.

Ελιές ελιές, χαμένες δουλειές.

Έχουμε ελιές κι ελίδια, έχουμε και αγριλίδια.

Η ελιά κρασί δε βγάζει.

Κλήμα του χεριού σου και ελιές του παππού σου.

Πέρασα της ελιά τα βάσανα.

Του χάρισαν της ελιάς το μέσα και του αυγού το απέξω (=τον κορόιδεψαν).

ΛΑΔΙ

Του ’βγαλε το λάδι.

Η αλήθεια και το λάδι βγαίνουν από πάνω.

Τρεις το λάδι, τρεις το ξίδι, πέντε το λαδόξιδο.

Έπεσε το λάδι μας μες στη μαγειριά μας.

Έφαγε η φακή το λάδι, εκατάπιε το και πάει.

Ρίχνει λάδι στη φωτιά.

Το λάδι κι η αλήθεια πάντα βγαίνουν από πάνω.

Άνθρωπος χωρίς υπομονή, λυχνάρι δίχως λάδι.

Εχύθηκε το λάδι μας κι εμπήκε στο πιθάρι μας.

Πρώτα θεμέλια του σπιτιού, ψωμί, κρασί και λάδι.

Παλιό κρασί, φρέσκο λάδι.

Η σφίξη (=ανάγκη) βγάζει λάδι.